Kunzwisisa kwakabva makomo anoputika kwakafanana nekutora rwendo runonakidza kuenda pakati pePasi, apo titanic mauto anoveza pamusoro penyika yedu nesimba guru. Kubva kuchikoro, tese takadzidza kuti makomo anoputika anoonekwa pano neapo, asi vanhu vashoma vanonyatsoziva kuti nei achimuka munzvimbo idzi uye kuti musiyano uripi pakati pe tectonic subduction uye hotspot volcanic formations. Kana wakambozvibvunza kuti hofori idzi dzinoumbwa sei uye nei Hawaii neAndes dzine makomo anoputika akasiyana, ramba uchipoterera, nekuti chinyorwa chino chinotsanangura zvese nenzira yakajeka uye inosvikika.
Pano haungozongowana hwaro hwesainzi hwekuputika kwemakomo, asi unozokwanisawo kuenzanisa nzira yekugadzira kuputika kwemakomo ine chekuita nemiganhu yeplate (kuderedzwa) nechinhu chisingazivikanwe asi chinokatyamadza zvakaenzana chenzvimbo dzinopisa. Tichashandisa ruzivo kubva kuzvidzidzo, zvine mukurumbira, uye zvesainzi kuti tikupe ongororo yakazara, yakaomarara, uye iri nyore kuverenga. Kana geology chiri chinhu chako, kana iwe uchingoda kuziva nezvezvakavanzika zvepasi redu, gadzirira kunzwisisa, mumashoko akareruka uye nemienzaniso yakajairika, zvese zvine chekuita nekwakabva makomo anoputika.
Chii chinonzi volcano uye inoumbwa sei?
A volcano chimiro che geological kuburikidza nacho Zvinhu zvakanyungudutswa kubva mukati meNyika, inozivikanwa semagma, inokwanisa kusvika pamusoro. Iyi magma inotangira mukati mukati mejasi kunyanya nekuda kwekupisa kwakanyanya uye maitiro akasiyana emuviri nemakemikari. Kana magma ichikwira uye ichiburitswa, ingave muchimiro chemalava, magasi, kana pyroclastic zvinhu, inogadzira nzvimbo dzakasiyana siyana uye njodzi dzinogona kuitika, kubva kumabota anopisa anoyerera kusvika kumadota anogona kutenderedza pasi rose.
Nzira yekuumbwa kwegomo rinoputika inotanga kuungana kwemagma mumakamuri magma pasi pePasi. Sezvo kumanikidza kunowedzera, magma inopedzisira yamanikidza nzira yayo kuenda kumusoro kuburikidza nekutsemuka nekutsemuka. Kutenderera uku kwekuunganidza nekusunungurwa kwakajairika kumakomo mazhinji anoputika, kunyangwe nzira iyo magma inosimuka nenzvimbo yemakomo anoputika zvinoenderana nechakanyanya zvikonzero zvine chekuita neplate tectonics uye maitiro echipfeko chePasi.
Magma: mavambo uye masimba mukati mepasi
Zvose zvinotanga mazana emamaira pasi petsoka dzedu. Mukati meNyika, kupisa kwakanyanya kunoita kuti matombo atange kunyunguduka, zvichikonzera homwe dzemagma inopisa kwazvo dzakapfuma mumagasi akanyungudika. Sezvo iyi magma inofamba ichienda kumazinga ekumusoro, ambient pressure inodzikira, ichibvumira magasi kuti awedzere, achiwedzera kutyaira magma kumusoro. Musiyano uyu unoratidzwa mumhando dzemakomo anoputika uye kuputika kwawo.
Maitiro acho inononoka uye inogona kugara kubva kuzviuru kusvika kumamiriyoni emakore. Magma inochengetwa mumakamuri epasi pevhu, ayo anoshanda sematura enguva pfupi. Sezvo zvinhu zvakawanda zvichiwanda, kudzvanywa kunovaka kusvikira sisitimu yaputika, zvichikonzera kuputika. Hatifaniri kukanganwa kuti kemikari ye magma Iyo inonyanya kupesvedzera rudzi rwekuputika: silica-rich magmas inowedzera viscous uye inoputika zvakanyanya, nepo mamwe magmas emvura, akadai seaya muHawaii, anogadzira marefu, asina ngozi mashoma anoyerera.
Kuparadzirwa kwepasi rose kwechiitiko chekuputika kwemakomo
Kana tikazvibvunza kuti sei pasina makomo anoputika akapararira pasi rose, mhinduro ine chekuita ne Tectonic mahwendefa. Mazhinji makomo anoputika ari patectonic plate boundaries, uko mabhuroko makuru e lithosphere anofamba achienderana kune mumwe nemumwe, achigadzira mamiriro akanaka ekuti magma isimuke.
Muenzaniso wakanaka weizvi ndewe Pacific Ring yeMoto, inzvimbo yakapoteredza Pacific Ocean iyo inotarisana ne75% yemakomo anoputika epasi. Nemitsetse mimwechete iyi, mu zvitsuwa zveCanary Volcanism inoitawo basa rakakosha, kunyangwe mune imwe mamiriro, inotsanangurwa zvakadzama mune yayo chaiyo chinyorwa.
Tectonic plates: simba rekufambisa rekuita kwegomo rinoputika
Goko rePasi rakakamurwa kuita zvakawanda mahwendefa etectonic akaomarara anoyangarara pahafu-yakanyungudutswa mantle. Aya mahwendefa anofamba zvishoma nezvishoma, achifambiswa nemaconvection currents anokonzerwa nekupisa kwemukati mepasi. Kubatana pakati pemahwendefa kunoburitsa mhando dzakasiyana dzema margin: convergent, divergent uye shanduko, chimwe nechimwe chine hukama nezviitiko zvakasiyana-siyana zve geological uye marudzi emakomo anoputika.
Mahwendefa makuru etectonic uye hukama hwavo nemakomo anoputika
- Plate yePacific: Inovhara chikamu chikuru chePacific Ocean, inovandudza muganho wayo nekuwedzera kwepasi pegungwa uye inodhumhana nedzimwe nzvimbo, ichiva kiyi muRing of Fire.
- Nazca ndiroIri kumabvazuva kwePacific, inodhumhana nendiro yeSouth America, ichigadzira makomo anoputika muAndes.
- South American Plate: Inotsigira yakawanda yeSouth America, ine nzvimbo dzinoputika uye kudengenyeka kwenyika, kunyanya mumakomo eAndes.
- North America Plate: Inosanganisira North America uye chikamu cheAtlantic, ine yakakosha seismic uye kuputika kwemakomo munzvimbo yekubatana nePacific Plate.
- Eurasian, African, Antarctic, Indo-Australian uye Philippine Plates: Zvakare zvakabatana nenzvimbo dzekudzikisa, kuwedzera kwegungwa uye volcanic arcs.
Mafambiro aya ndiwo anosarudza nzvimbo nemhando yemakomo anoputika atinowana paNyika.
Plate movements uye marudzi emiganhu
Tectonic mahwendefa anogona kubonderana, patsanura, kana kutsvedza nedivi, zvichiita kuti pave nemhando dzakasiyana-siyana dzemakomo uye maitiro:
- Convergent limits: Ndiro mbiri dzinobonderana; Imwe, kazhinji yegungwa, inonyura pasi peimwe (kuderedza), kunyunguduka uye kugadzira magma inopa kukwira kwemakomo.
- Divergent limits: Mahwendefa anoparadzana, achibvumira magma kusimuka uye ganda idzva kuumba, kuumbwa kwakafanana nepakati pegungwa.
- Shandura miganhu: Mahwendefa anotsvedza achipfuura mumwe, achikonzera kukanganisa uye chiitiko chakakosha chekudengenyeka kwenyika, kazhinji kushoma kwakabatana nekuputika kwemakomo asi nemienzaniso yakakurumbira.
Basa re tectonic subduction mu volcanism
Pamiganhu inotenderera, kuderedzwa kwendiro yegungwa pasi pendiro yekondinendi kunopa chikonzero makomo anoputika ane makomo anoputika zvikuru. Iyo magma inogadzirwa yakapfuma mune silica uye magasi, izvo zvinotungamira kune kuputika kwechisimba uye kuunganidzwa kwehuwandu hukuru hwegomo rinoputika, pyroclastic fluid, uye viscous lava. Mienzaniso yeiyi nzira inowanikwa mu Andes muSouth America and in the Aleutian Arc muAlaska. Makomo anoputika anogonawo kusimuka kubva mukuderedzwa pakati pemapureti maviri egungwa, achigadzira zvitsuwa arcs, sezvinoitika muAsia Pacific.
Kana mahwendefa maviri ari mukondinendi, kuderedzwa pachayo hakunyanyi kuitika, kunonangana panzvimbo pakakwirira makomo makuru, akadai seHimalaya, ayo anonyanyobatanidzwa nekuumbwa kwemakomo pane kuputika kwemakomo.
Volcanism iri pakati pegungwa uye mitsetse yekondinendi
ari miganhu yakasiyana ndiwo mamwe mamiriro ezvinhu anowanzoitika pakuputika kwegomo. Pano, magma inobuda kuburikidza nemapazi akagadzirwa nekuparadzaniswa kwemahwendefa, mukuwedzera maitiro anoumba. itsva oceanic crusts. Nyaya inomiririra yakawanda ndeye pakati peAtlantic ridge, iyo inopinda nemuIceland nedzimwe nzvimbo, zvichiita kuti pave nemakomo anoputika akawanda ane zvishoma zvinoputika uye mvura yakawanda, inonzi basaltic-type lava.
Shandura kukanganisa uye basa rekuputika kwemakomo
En los kushandura miganhu, kufanana nevakakurumbira San Andrés kukanganisa MuCalifornia, kutsvedza kwepashure kwemahwendefa kunonyanya kugadzira kudengenyeka kwenyika uye kufamba kwepasi. Kunyange zvazvo kuputika kwemakomo kusati kwanyanya kuwanda pano, dzimwe nguva kunogona kusanganiswa nekutsemuka kunobvumira apo neapo kutiza magma.
Hotspots: volcanism kure neplate miganhu
Pamusoro pemiganhu yeplate, pane imwe nzira yekuputika kwemakomo ine hukama ne nzvimbo dzinopisa, yakatarwa nzvimbo mujasi apo Kupisa kunokwira zvisingaite uye kunonyungudutsa goko riri pamusoro. Iri rudzi rwechiito rakazvimirira pamiganhu pakati petectonic plates uye rinoitika mukati mawo, richigadzira makomo anoputika munzvimbo dziri kure neiyo classic margins.
Nzvimbo dzinopisa dzinotsanangura kuumbwa kwemaketani ezvitsuwa zvinoputika, seHawaii, uye kusikwa kunotevedzana kwemakomo anoputika sezvo tectonic plate inofamba pamusoro penzvimbo inopisa. Sezvo chitsuwa chichifamba kubva kune hotspot, kuputika kwemakomo kunopera uye kutenderera kunodzokorora munzvimbo nyowani pane hotspot.
Mahotspots anoshanda sei?
Iyo michina inobva pakuvapo kwe mvura inopisa zvisingaite inokwira kubva mujasi rakadzika. Padzinosvika pazasi pegoko, dzinonyungudutsa zvinhu zvakawanda, izvo zvinosimuka uye pakupedzisira zvinogadzira makomo anoputika. Nokufamba kwenguva, kutamiswa kweplate kunogadzira a mutsara wemakomo anoputika panzvimbo pegomo rimwe chete rinoputika, sezvazvakaita muHawaii, uko Big Island ndiyo dukusa uye inoshanda zvikuru, nepo zvimwe zvitsuwa zvakura, zvakakoromoka zviri kuramba zvichibva panzvimbo inopisa.
Zvinofungidzirwa kuti variko zvakapoteredza 42 nzvimbo dzinopisa paNyika, mamwe anonyanya kuzivikanwa ari Yellowstone (USA), Reunion Island, Iceland uye Hawaiian cheni pachayo.
Musiyano pakati pe subduction uye hotspot volcanoes
Kuti unzwisise zvizere kuenzanisa pakati pekudzikisa uye hotspot volcanoes, zvinodikanwa kuongorora akati wandei akakosha maficha:
- Nzvimbo: Zvikanganiso zve subduction zvinogara zviri pamiganho yeplate, nepo hotspot kukanganisa kunogona kunge kuri pakati pendiro.
- Mhando ye magma: Makomo anoputika anowanzo ane silica-rich magma, iyo inopenya uye inoputika; Hotspots dzine basaltic magma, iyo isinganyanyi kuona uye ine mvura zhinji inoputika.
- Classic mienzaniso: Andes, Japan uye Mhete yeMoto munyaya yekuderedza; Hawaii, Yellowstone kana Reunion Island yenzvimbo dzinopisa.
- Nguva uye evolution: Makomo anoputika anowanzo ramba achishanda chero bedzi kudhumhana kuchienderera mberi, nepo hotspot inoputika ichiburitsa cheni dzemakomo anoputika pamusoro pemamiriyoni emakore apo ndiro inofamba pamusoro penzvimbo ine hotspot.
Nzvimbo dzakanyanya kukosha dzemakomo epasi
Pacific Ring yeMoto
El Pacific Ring yeMoto Yakatenderedza gungwa rePacific uye ndiyo inzvimbo ine kuputika kukuru kwemakomo uye seismic chiitiko pasi rose. Here 80% yemakomo anoputika uye huwandu hwakawanda hwekudengenyeka kwenyika Zvinoitika nekuda kwekudzika kwakanyanya kwemahwendefa akati wandei, akadai sePacific, Nazca, Cocos nePhilippine mahwendefa.
MuSouth America, the Andes makomo Imba kune akawanda anoputika anoputika, akadai seNevado Ojos del Salado, akakwirira pasi rose, uye mamwe ane mukurumbira muChile neArgentina. MuNorth America, inonyanya kuzivikanwa iMount Saint Helens muUnited States uye Popocatépetl muMexico.
Mediterranean-Asian Volcanic Zone
Imwe tambo yakakurumbira ndiyo inoenda kubva kuAtlantic kuenda kuPacific, ichipfuura nemuMediterranean neAsia, uko kubonderana pakati pemahwendefa eAfrica neEurasia kunoparira makomo anoputika ekare akadai seEtna, Vesuvius uye Stromboli muItaly.
MuSpain, kunyange zvazvo basa riripo iye zvino riri shoma, nzvimbo dziri kumaodzanyemba kwakadziva kumabvazuva kwepeninsula, dzakadai seAlmería neMurcia, dzinoratidza uchapupu hwokuputika kwekare.
Indian zone uye Africa zone
MuIndia Ocean, iyo Reunion Island inomiririra nyaya inonyanya kuzivikanwa yegomo rinoputika hotspot, uye muEast Africa, iyo Rift Valley Icho chimwe chezviitiko zvakakura zvekuputika kwemakomo, nemienzaniso yakadai seNyiragongo (Democratic Republic of the Congo) uye Erta Ale (Ethiopia), inoratidza basa rakasimba rine chokuita nekuparadzaniswa kwemahwendefa uye kuvapo kwenzvimbo dzinopisa.
Atlantic Zone uye oceanic ridges
La pakati peAtlantic ridge Inzvimbo yepasi pemvura inoputika inoputika inofamba nepakati peAtlantic Ocean, apo kupatsanurwa kwemahwendefa kunobvumira magma kubuda uye kuumba zvitsuwa zvinoputika, zvakadai seAzores uye, pamusoro pezvose, . MuCanary Islands, mhedzisiro yeridge uye hotspot chiitiko chinobatana kugadzira nzvimbo dzinoyevedza sedziya dzeLa Palma neLanzarote.
Eruptive process uye volcanic zviratidzo
Kuputika kwemakomo kunozviratidza munzira dzakawanda. A rash inogona kutanga ne kusunungurwa kwemagasi, madota uye pyroclasts, enderera mberi nekuputika kwechisimba kana kuramba kubudiswa kwemabota. Pazasi, isu tinoongorora zvakanyanya hunhu hwemaitiro aya.
Kuumbwa kwemakamuri magma uye kumanikidzwa
Zvose zvinotanga ne kuunganidza magma mumakamuri epasi pevhu. Kukura kwekumanikidza kwemukati, sezvo huwandu hwemagma nemagasi hunowedzera, hunogona kutsemura dombo kusvika mukoto unozovhurika kumusoro.
Kuburitswa kwelava, pyroclasts uye magasi
- Yakagezwa: Dombo rakanyungudutswa rinoyerera nepamusoro pepamusoro rinogona kunge riine viscous (subduction volcano) kana mvura zhinji (nzvimbo dzinopisa).
- Pyroclasts: Zvimedu zvakasimba, kubva pamadota akakura mamirimita kusvika kumamita akati wandei muhukuru, zvinobudiswa nechisimba panguva yekuputika kwakanyanya.
- Volcanic magasi: Sulfur dioxide, mhute yemvura, carbon dioxide, nemamwe macompound anogona kuva muchetura uye kukanganisa mamiriro ekunze.
Mune mamwe marudzi anoputika emakomo, kuputika kunogona kuumba pyroclastic inoyerera (avalanches emagasi, madota nematombo ari kumhanya zvakanyanya uye tembiricha) uye lahars (madhaka anoputika anogona kuviga nzvimbo dzese).
Ngozi uye njodzi dzine chekuita nekuputika kwemakomo
Volcanism ndeimwe yeanoparadza zvakanyanya uye, panguva imwecheteyo, akawanda ekugadzira masimba paPasi. Ngozi dzayo huru dzinosanganisira:
- Lava inoyerera: Kunyange zvazvo dzichiwanzofamba zvishoma nezvishoma, dzinoparadza zvose zviri munzira uye dzinokonzera kukanganisa kukuru kwezvivako, migwagwa, uye zvirimwa.
- Pyroclastic inoyerera: Ndiwo mafungu ane ngozi zvikuru, anokwanisa kusvika kumhanya kunopfuura 700 km/h uye tembiricha yakanyanyisa inotsvaira marudzi ese ehupenyu uye inoparadza maguta, sezvakaitika muPompeii.
- Lahars: Madhaka anoyerera anoumbwa nemadota egomo nemvura, anokwanisa kuviga nzvimbo dzinogarwa nekumhanya kukuru.
- Volcanic ash: Zvinokuvadza maturakiti ekufema, kusvibisa mvura nevhu, zvinogona kukonzera matenga ekuvaka kudonha, uye kukanganisa kufamba kwemhepo. Pamusoro pezvo, zvinokonzeresa kukanganisa kwemamiriro ekunze kana zvikasvika kumhepo yepamusoro.
Hatifanire kukanganwa kuti, kunyangwe zvichiparadza, Makomo anoputika anopfumisa ivhu rekurima uye anoita kuti pave nemamiriro ezvinhu matsva, kuwedzera pakuva manyuko esimba remugero wepasi, nzvimbo inokwezva vashanyi, uye zvinhu zvinokosha munhau yevanhu.
Kuongorora uye kufanotaura kuputika kwemakomo
Kufanotaura kuti kuchaputika kunoramba kwakaoma, asi kufambira mberi kweruzivo rwokugadzira zvinhu kwakabvumira kunenge kuchingogara kuchiongororwa makomo ane ngozi zvikuru. Masayendisiti anoongorora seismic chiitiko, shanduko muchimiro chemakomo anoputika, kuburitswa kwegasi, uye mamwe ma paramita. kutarisira kuputika kunogona kuitika.
ari zviratidzo zvakapfuura Zvinowanzobatanidza kudengenyeka kwenyika kuduku, kuzvimba kwegomo rinoputika, kuchinja kwekugadzirwa kwegasi, uye kukwira kwekushisa. Zvisinei, hazvisi zviratidzo zvose zvinotungamirira kukuputika, uye haasi makomo ose anoita zvakafanana, zvichiita kuti kufanotaura zvakarurama kuome.
Mienzaniso yekongiri: kubva kuAndes kuenda kuHawaii, kuburikidza neIceland neCanary Islands
Kuenzanisira zvese zviri pamusoro, ngationgororei mimwe mienzaniso yemifananidzo zvakadzama:
- Andes (South America): Makomo anoputika akadai seNevado Ojos del Salado anoratidza kuputika kwekuputika uye anoumba cheni refu kwazvo yegomo rinoputika panyika.
- Hawaii (Pacific): Nzvimbo ine hotspot inogadzira zvitsuwa zvebasaltic volcanoes ine kuputika kwakanyarara uye madhaka anoyerera. Chitsuwa cheni chinonyora kufamba kwePacific plate kwemamiriyoni emakore.
- Iceland (North Atlantic): Iri paMid-Atlantic Ridge uye hotspot, inosanganisa rift uye hotspot volcanism; Makomo anoputika uye geothermal landscapes zvakawanda imomo.
- Canary Islands (Atlantic): Muenzaniso wezvitsuwa zvinoputika zvakaumbwa nekukwira kwemagma kwakabatana nenzvimbo dzinopisa uye zvimiro zvekutsemuka, sezvinoratidzwa mukuputika kweLa Palma kuchangobva kuitika.
Mhedzisiro yekuputika kwemakomo munhoroondo yese
Kumwe kuputika kwakaratidzira nhoroondo yevanhu. Uyo we Gomo reTambora Muna 1815, inozivikanwa nekukonzera "gore risina zhizha", richikanganisa mamiriro ekunze epasi rose uye kukonzera nzara. Iye Vesubio mont akavigwa maguta ose muna 79 AD uye kuputika kweMount St. Helens Muna 1980, United States yakaratidza simba rekuparadza makomo anoputika. Parizvino, kuputika kwe La Palma muna 2021 yakaratidza kuti kuongorora kwemazuva ano uye ruzivo rwokugadzira zvinhu zvinogona kuderedza kukuvadzwa kwevanhu, kunyange zvazvo kurasikirwa kwezvinhu kusingadzivisiki.
Kudzidza kwezviitiko izvi kwakakosha kuti tinzwisise kwete chete mafambiro ePasi, asiwo basa remakomo anoputika mukushanduka kwemamiriro ekunze uye shanduko yezvipenyu nemagariro evanhu.
Remangwana rekuputika kwemakomo: matekinoroji matsva nematambudziko
Sainzi yemakomo anoputika inoenderera mberi nekuda kwe kure yekutarisa masisitimu, setiraiti uye chaiyo-nguva seismic network. Maitiro matsva ekuenzanisira anobvumira kunzwisisa zviri nani kwemaitiro emukati uye yakagadziridzwa maitiro ekufungidzira. Pamusoro pe, dzidzo uye kuparadzirwa kwesainzi Vanobatsira nzanga kunzwisisa njodzi uye zvakanakira kugara pedyo negomo rinoputika.
Tsvakurudzo yeramangwana inotarisa pakunzwisisa zviri nani Nzvimbo dzinopisa, kwakabva magma yakadzika, uye kusangana pakati pekuputika kwemakomo uye mamiriro ekunze. Pamusoro pezvo, kudzidza kwemamwe mapuraneti, akadai saMars neVenus, kuri kuratidza kufanana uye kusiyana nePasi, kuvhura nguva itsva mukutsvagisa kwezviitiko zvekuputika kwemakomo pachiyero chenyika.
Kwemireniyamu, makomo anoputika panguva imwe chete achiveza nzvimbo, akashanda semanyuko ekubereka uye kuparadza, protagonists engano, uye vatyairi vekuchinja kwezvakatipoteredza. Kunzwisisa maitiro anozvigadzira, kungave kuburikidza netectonic subduction kana nzvimbo dzinopisa, chinhu chakakosha kwete kufanotaura njodzi chete, asiwo kuyemura kusimba kunoshamisa kwepasi redu. Volcanism, kure nekungova kutyisidzira, zvakare chiratidzo chesimba rePasi uye kukoka nguva dzose kuti uenderere mberi nekuongorora zvakavanzika mukati.